18 Haziran 2007

DDD #8 - Hece Yapısı ve Satır Sonunda Kelimelerin Bölünmesi


Türkçe ve dilbilgisi tüm okul hayatım boyunca en keyif aldığım derslerden biriydi. Bu sebeple de birçok kuralı günlük konuşmamın temeli olarak özümsedim. DDD etkiliği sayesinde de unuttuğum birkaç ince noktayı hatırlama şansım oldu.
Türkçe gibi kuralları çok karışık ve çeşitli olan bir dili öğrenmenin zor olduğu günümüzde özellikle öğretmenlerimize çok iş düşüyor. Her birimiz dilimizi ne kadar iyi ve kurallarına uygun olarak konuşursak, yeni nesillere de bunu o kadar iyi şekilde aktarabiliyoruz. Yabancı dillerden kelimelerin Türkçemize bulaşması, internette sohbet programları yüzünden dilimize giren kısaltmalar ve ‘geleceğim’ demek yerine ‘gelecem’ şeklinde yarattığımız kelime bozuklukları…
Dil yaşayan bir varlık ve çok hızlı değişiyor. Bu sebeple kuralları zaman zaman hatırlamak ve günlük dildeki yanlışlarımızı düzeltmek gerekiyor. Hecelemenin ve satır sonunda kelimelerin ne şekilde bölüneceğinin konuşmamıza bir etkisi olmasa da yazım üslubumuza çok büyük katkısı var. Bir yazıda kelimelerin doğru yazılması, noktalama işaretleri ve paragraflar ne kadar önemliyse, satır sonunda kelimeyi hece bitiminden bölmek de o kadar önemlidir. Bu sebeple yazımın size de hatırlatıcı ve faydalı olacağına inanıyorum.

Yazımı hazırlarken başvurduğum kaynakları da buradan belirtmek ve özellikle Dil Yarası grubundan iki arkadaşıma vermiş oldukları bilgiler için teşekkür etmek isterim.
1) Tahir Nejat Gencan, Dilbilgisi, Ayraç Yayınları
2) Ana Yazım Klavuzu, Epsilon Yayınları
3) Münevverhttp://www.nanevelimon.blogspot.com/ (Dil Yarası Grubu)
4) Fehmi Demiralp (Dil Yarası Grubu)
(not: Dil Yarası grubuna üye olmak ve dilimizi korumak isterseniz tıklayın)

HECE YAPISI
‘Arayan bulur’ tümcesini yaya yaya söyleyelim: A-ra-yan bu-lur. Birinci sözcük üç, ikinci sözcük iki kıpırdanışta söyleniyor. Birinci sözcükte ilk kıpırdanışta bir ses (a), ikincisinde iki (ra), üçüncüsünde üç (yan) birleşik ses çıkmaktadır. İşte bir soluk itişiyle; yani konuşma uzvunun bir kıpırdanışıyla bir çırpıda çıkan tek veya birleşik sese hece denir.
Dilimizin heceleri altı türlüdür:
a. – Bir ünlü harftir. Her ünlü bir hecedir. Ses sayısı 1’dir.
Bu. – Bir ünsüz, bir ünlü. Ses sayısı 2’dir.
Ak. – Bir ünlü, bir ünsüz. Ses sayısı 2’dir.
Taş. – Bir ünsüz, bir ünlü, bir ünsüz. Ses sayısı 3’tür.
Üst. – Bir ünlü, iki ünsüz. Ses sayısı 3’tür.
Türk. – Bir ünsüz, bir ünlü, iki ünsüz. Ses sayısı 4’tür.

Her hecede bir ünlü bulunur. Ünlü olmadan hece kurulmaz.
Tren, gram… gibi ünlüsü üçüncü sırada olan dört harfli sözcükler Türkçe değildir, Batı dillerinden gelmedir.

Türkçede kelime içinde iki ünlü arasındaki ünsüz, kendinden sonraki ünlüyle hece kurar: a-ra-ba, bi-çi-mi-ne, in-sa-nın, ka-ra-ca, alt-lık, al-dı.

Kelime içinde yan yana gelen ünsüzlerden sonuncusu kendisinden sonraki ünlüyle, diğerleri kendilerinden önceki ünlüyle hece kurar: bir-lik, sev-mek, Türk-çe, Kork-maz.

Batı kökenli kelimeler, Türkçe’nin hece yapısına göre hecelere ayrılır: band-rol, kont-rol, port-re, prog-ram, sant-ral, sürp-riz, tund-ra, volf-ram.

Heceler aruz ölçüsü bakımından ikiye ayrılır:
1) ‘o, bu’ gibi ünlülerle biten hecelere açık hece denir. Açık hecelere kısa hece adı da verilir.
O yazıyı Kaya okuyamadı tümcesindeki bütün heceler kısadır.
2) ‘Al, gör, kurt’ gibi ünsüzlerle biten hecelere kapalı hece denir. Kapalı hecelere uzun hece adı da verilir. Ünlülerle biten kısa hecelerden uzatılarak söylenenler de uzun sayılır. ‘Mazi, kâfi, dâhi, Nuri’ sözcüklerinin bütün heceleriyle ‘sahil, zalim, narin, lazım’ sözcüklerinin birinci heceleri ünlülerle bitiyor. Uzatılarak söylendikleri için uzun sayılır.

Ünlüler de uzunluk ve kısalık bakımından iki çeşittir. ‘Karalar, ikinci, okuyorlarmış, bilecektim’ sözcüklerinin bütün hecelerini söylerken hiçbirini daha çok çekerek uzatmıyoruz. Oysa ‘daire, sakin, suret’ sözcüklerinin birinci heceleri uzatılarak söylenir. Bunlar gibi, ‘isabet, cehalet, adalet, nihayet, mekân’ sözcüklerinin de ikinci heceleri uzatılır. ‘Askeri (okul), istiklal’ sözcüklerinin de üçüncü heceleri uzundur. Böylece uzatılarak söylenen hecelerin ünlüleri uzun, öbürleri kısadır.

Türkçe sözcüklerde genel olarak uzun hece yoktur. İçinde uzun hece bulunan sözcükler yabancı dillerden gelmedir. Anadolu halk ağızlarında uzun heceli yabancı sözcükler tıpkı Türk sözleri kısalığında söylenir. İstanbul halkınca benimsenen yabancı sözcüklerdeki uzun hecelerden birçoğunun gittikçe aşınarak kısaldıkları görülür. ‘İnsan, kadı, cevap, ispat, meydan, kitap’. Bu kısalmaların daha çok son hecelerde olduğu gözden kaçmaz.

SATIR SONUNDA SÖZCÜKLERİN BÖLÜNMESİ
1) Sözcükler, bir ya da çok heceden oluşabilir: gel, gel-dim, gel-di-niz… gibi. Hece bölünemeyen bir birimdir. Sözcük ise hecelere bölünür. Bir sözcük yazılırken satır sonuna sığmazsa, sığan heceler o satıra yazılır, sığan son hecenin sonuna kısa çizgi (-) imi eklendikten sonra kalan heceler öteki satırın başına geçirilir.
……………….yaz-
mışsınız,
……………..görüş-
tüm,
…………….her de-
fasında,
…………………me-
suliyet…
2) Özel adlara getirilen ekler satır sonuna sığmazsa, özel adın sonuna yalnız kesme (‘) imi konur, kısa çizgi (-) konması gerekmez. Kesme imi satır sonuna geldiğinde ayrıca kısa çizgi de konması gerekmez.
………………Anadolu’
da…
………………Beşiktaş’
tan…
…………………..1996’
da…

3) Satır sonuna sığmayan bileşik sözcük, satır sonunda kendini oluşturan sözcüklerden değil, bütün olarak ele alınıp hecelerinden bölünür.
……………il-
kokul,
…………..so-
yadı,
…………..ba-
şöğretmen

4) Ayırmada satır sonunda ve satır başında tek harf bırakılmaz.
u-
çurtma değil
uçurt-
ma;
müdafa-
a değil
müda-
faa

-----------------------------------------------------

Sevgili Münevver’den konu hakkında pratik bilgiler:

Türkçe’de Heceleme Kuralları
1-Bir sözcükte sesli harf sayısı kadar hece olmalı.
2-Her sesli harf, kendinden önceki sessiz harfihecesine alır.

Buna göre düşünürsek, ilköğretim kelimesini heceleyelim.
i l k ö ğ r e t i m

1.adım: Sesli harfleri bulalım i ö e i (demek ki 4 hece var)
2.adım: İki sessiz varsa ayıralım il / köğ / retim
3 adım: Şimdi kalan kısmı sesli harften sonra ayıralım: il / köğ / re / tim (ikinci ‘i’ den sonra ayıramıyoruz, çünkü ‘m’ tek başına heceoluşturmaz.)

Başka bir örnek:
kal / dı / rım burada ‘ı’ dan sonra ayıramayız. Çünkü ‘m’ (sessiz harf),tek başına hece oluşturmaz. ( Sesli harfler oluşturur)
------------------------------------------------------

Aşağıda da Fehmi Demiralp’in dilbilgisi dersinde başarılı olabilmek için geliştirdiği pratik ve kolay bir yöntem var. Sevgili Münevver’in verdiği tanımı da destekliyor:

Türkçe heceleme için basit bir yöntem:
1) Kelimeyi sağdan sola doğru tarayarak ilk sesli harfi bulun
2) a- Eğer sesli harfin solundaki harfte sesli ise hece, en sondaki sesli harften başlar
b- Eğer sesli harfin solundaki harf sessiz ise hece, en sondaki sesli harften önceki sessiz harften başlar.
3) Bulduğunuz heceyi ayırın, sağda kalan kısmı yeni kelime gibi kabul edin
4) En son bulduğunuz hece tek sessiz harften oluşuyorsa, bir önce bulduğunuz hecenin başına dahil edin.

Örnek:
DEMİRALP
En sondaki sesli harf 'A'
’A' nın solundaki harf 'R' sessiz. O zaman hece ‘R' den başlar -RALP
Kalan kısım -DEMİ
En sondaki sesli harf 'İ'
Solundaki harf sessiz. Hece 'M' den başlar -Mİ-RALP
Kalan kısım DE
En sondaki sesli harf 'E'
Solundaki harf sessiz. Hece ‘D' den başlar. DE-Mİ-RALP

ŞAİR
En sondaki sessiz harf 'İ'
Solundaki harf sesli. Hece sesli harf ‘İ' den başlar. -İR
Kalan kısım 'ŞA'
ŞA-İR

ATATÜRK
En sondaki sesli harf 'Ü'
Solundaki harf sessiz. Hece sessiz harf ‘T' den başlar -TÜRK
Kalan kısım 'ATA'
En sondaki sesli harf 'A'.
Solundaki harf sessiz. Hece ‘T’ den başlar -TA-TÜRK
Kalan kısım 'A' ve sesli
A-TA-TÜRK

KRALIMIZ
En sondaki sesli harf 'I' solundaki harf sessiz. -MIZ
Kalan kısım 'KRALI'
En sondaki harf 'I' ve solundaki sessiz -LI-MIZ
Kalan kısım 'KRA'
En sondaki harf 'A' ve solundaki sessiz RA-LI-MIZ
Kalan kısım 'K' ve tek sesiz harften oluşuyor.
O yüzden bir sağındaki heceye katıyoruz (zaten solunda hece yok)
KRA-LI-MIZ

----------------------------------------

DDD etkinliğini düşünen ve Dil Yarası Grubu'nu kuran herkese tekrar teşekkürler.
Sevgiler

13 yorum:

Tuba dedi ki...

Selen'cigim, bayagi bir arastirma yapmissin anlasilan. Cok guzel bir calisma olmus. Ellerine saglik. Gelip gelip okuyacagim. Cok sevgilerimle,

Sanem dedi ki...

Ilkokul kelimesini bu seneye kadar ben hep, ilk-o-kul dıye ayırırdım.
Tekrar teşekkürler.

munevver dedi ki...

Sevgili Selen, etkinlik için seçtiğin konu, üzerinde epeyce yanlışlık yapılan bir konu. Ben biliyorum ki, pek çok öğrenci, bizim yazdıklarımızdan yararlanıyor. Bu nedenle çok özen göstermeliyiz. Sen de ne güzel, ayrıntılı anlatmışsın. Teşekkür ederiz.
Sevgiyle, Nane Limon..

*Ra dedi ki...

Selenciğim, çok güzel toparlamışsın canım. Yazının başındaki düşüncelerine de katılmamak mümkün değil. Yarı İngilizce yarı Türkçe konuşan gençleri görünce o kadar çok üzülüyorum ki. Bilinçli bir anne olmak için tüm çabam.
Sevgilerimle.

gezicini dedi ki...

sevgili Selen
çok kapsamlı ve ayrıntılı bir çalışma olmuş, sağolasın! arada uğrar tekrar okurum.
sevgilerimle
gorki

pecete dedi ki...

Selen'ciğim; ellerine sağlık, çok güzel bir yazı olmuş. Başarılı ve net bir anlatım ile sorulara cevap olmuşsun. Tekrar tebrik ederim. Kucak dolusu sevgilerimle...

Tijen dedi ki...

Ellerine sağlık sevgili Selen!
Sayende yine ne çok şey öğrendik. Teşekkürler.
Tijen

Tijen dedi ki...

Ellerine sağlık sevgili Selen!
Sayende yine ne çok şey öğrendik. Teşekkürler.
Tijen

Selen dedi ki...

Hepinize çok teşekkürler. Konu dilimiz olunca, yazıyı hazırlamak da çok fazla titizlik gerektiriyor. Sevgiler

Hülya YILMAZ dedi ki...

marhabaaa,
geç kaldım biraz uğramakta...
çok güzel hazırlanmışsın Selen'cim hece yapısını. bilmediğimiz/unuttuğumuz konuları hatırlattın.
emeklerin için sağol.

ayseyaman dedi ki...

Sevgili Selen,
her konuda olduğu gibi DDD içinde çok yararlı konulara değinmiş, bilgiler vermişsin. Ben de dahil olmak üzere bilmeyenlere unatanlara cok yararlı bilgiler bunlar.
Sayfanın sağ tarafında da pek çok etkinlik ve haber var. Çok yardım seversin canım benim.
Bu arada bu yazının üzerindeki ve altındaki tariflerinde çok güzel.
Ellerine saglık demeden geçemiyorum.
sevgilerle
not:kimbilir şimdi ne kadar çok imla hatası yapıp, devrik cümleler kullanmışımdır.:{

Punto dedi ki...

Yorum bırakmakta geçiktiğim için kusura bakma. bu aralar yazlığa kaçıyorum da. Konu çok güzel anlatılmış. Kutluyorum.

daimamutfak dedi ki...

DDD etkinliğinde emeği geçen herkese buradan teşekkür etmek istiyorum.Çok kere yanlışlar yapıyoruz.Belki bilerek.Bilmeyerek.Acele ile yapınca hele yanlışlar çoğalıyor.İyice okuyacağım. sevgiler...neriman